Rustgewassen
ISABELLE SULLY

De afgelopen drie jaar hebben kunstenaars Marie Ilse Bourlanges en Liza Prins een vlasperceel aan de rand van het Amsterdamse Flevopark onderhouden, waar ze vlas verbouwden en verwerkten tot het beter bekende linnen. Dit proces, zowel intens bewerkelijk als historisch gefeminiseerd, bracht een artistiek onderzoeksproject met zich mee naar de materiële en sociale realiteit van de vlasproductie, vanaf de gloriedagen in het zeventiende- en achttiende-eeuwse landelijke Frankrijk en Nederland, tot aan de huidige industrialisatie. Gaandeweg werd het gereedschap met de hand tot instrumenten gemaakt en ontstond er een ode aan werkliederen – als cultivering van verlangen en politieke keuzevrijheid tijdens de moeilijke werkomstandigheden.

Na honderd dagen rijping volgen de oogst en verwerking van vlas in een aantal cruciale stappen. Eerst worden de gewassen uit de grond ontworteld en achtergelaten om te rotten. Na deze droogperiode, waarin de ongewenste vezels worden losgemaakt en gescheiden, wordt het vlas door grove kammen gehaald, vaak gemaakt van scherpe metalen tanden, ontworpen om de zaden van de vezels te scheiden. Door het heen en weer trekken van het vlas door het instrument, komt het werkende lichaam in een ritme. Vervolgens moet het vlas gebroken worden. Om dit te breken, komt een ander stuk houten gereedschap in beeld, waarbij de vezels worden verpletterd tussen een hard, plat oppervlak en een lange houten arm die herhaaldelijk omlaag slaat en steeds een nieuwe scheidingscyclus inzet. Ten slotte worden de vezels door een andere kam getrokken, waarbij de laatste sporen van ongewenst plantaardig materiaal die de fijnere vezels omhullen of er gewoon aan vastkleven, worden verwijderd. Teruggebracht tot een fractie van de oorspronkelijke groeimassa, blijft er een zacht staaltje vezels over, vergelijkbaar met een pluk mensenhaar. Deze stappen in de productie vormen de structuur voor een performance in vier aktes.

Vlas heeft veel voordelen en toepassingen als gewas, maar het overweldigende nadeel is de hoeveelheid arbeid die nodig is van het zaaien tot het oogsten van de vezels. Herhaal, hervat, opnieuw. En toch wordt vlas, ondanks al deze arbeid, gezien als een ‘rustgewas’. Het kreeg deze benaming omdat het vaak tussen rotaties wordt geplant, zodat de bodem kan herstellen van gewassen die meer voedingsstoffen verbruiken. In die zin zorgt het voor regeneratie, floreert het ongezien en ‘buiten het seizoen’.

Nu het nieuwe ‘culturele seizoen’ in september voor de deur staat en er bewust een moment van ‘rust’ tussen de tentoonstellingen is geprogrammeerd, zou je kunnen zeggen dat Flax, baby! Flax! [Interludes] zelf een rustgewas is. Door de productie van dit project bij A Tale of A Tub – grotendeels ontwikkeld via workshops die voor publiek toegankelijk waren op rustige momenten – vond dit project een eigen tempo te midden van de meer dominante events in de instelling, en op harmonieuze wijze.

Als we van het ritme van de natuur zouden leren en dit zouden toepassen op het maken van tentoonstellingen, zou de eindeloze cyclus van overproductie in dit vakgebied snel ophouden. Daarom lijkt het misschien tegenstrijdig dat we in deze pauze, in plaats van rust te nemen, weer een project programmeren. Maar door het maandenlang bezig zijn (en zingen) met Songs of Flax – en met de geschiedenis van ondergewaardeerde en niet-erkende arbeid in bredere zin – werd duidelijk dat die onderbreking een belangrijk instrument is in ons tuinhuis – een instrument van politieke keuzevrijheid dat past bij zang, zoals ritme. Door zowel te focussen op de intensiteit van arbeid en op benodigde momenten van herstel (of juist het ontbreken ervan), kan uitbuiting zichtbaar worden gemaakt.

Naast de vraag of onze eigen werkplek een gezonde plek is, kan het werken met rustgewassen als landbouwtraditie ook op de grotere sociale ecologie van een kunstinstituut worden toegepast als metafoor. Verschillende gewassen worden in hetzelfde gebied verbouwd in opeenvolgende seizoenen. Deze gewassen zorgen er, door hun verschillen, voor dat een te grote afhankelijkheid van de ene groeicyclus ten opzichte van de andere wordt omzeild, wat betekent dat een groot aantal voedingsstoffen, insecten en planten samenleven, waardoor de gezondheid van de bodem niet wordt opgeofferd voor het welzijn van een enkele plant. Zoals bewezen, is de productie van een monocultuur sterk afhankelijk van schadelijke externe invloeden die de erosie van fundamentele aspecten, zoals de bodem, met zich meebrengen.

Als we de lessen uit gewasrotatie samenbrengen met de historie van gender-gerelateerde arbeid waar Prins en Bourlanges via hun project over spreken, bewijst dit nog eens – alsof we dat nodig hadden – het belang van intersectioneel en intergenerationeel feministisch werk. Vlas overwint niet alleen, maar biedt ruimte voor meer leven, juist omdat het in een constellatie van overlappende behoeften, krachten en verschillen bestaat. Op vergelijkbare wijze kan een kunstinstelling aan de rand van een stad voeding bieden als tegenwicht voor dominante verhalen en ritmes van zichtbaarheid, als het maar op eigen toon kan gaan zingen.